Zerdüşt/Behdin dininde Kozmogoni ve Yaratılış
‘’Yasa insana göredir’’
Avesta; Pehlevi=p(y)stʾk / abestāg; büyük ihtimal eski irani; upa-stāvaka; ‘’övmek, değer veya kıymet’’ anlamında, Zerdüşt dininin kitabıdır.
Avesta çok eski bir dil ile yazılmış ve bu dile kitabın adında dolayı Avesta(n) denmiştir. Sasani imparatorluğu öncesinde Avesta, bir hayli eskimiş ve kitleler artık bu dili konuşmadığından anlaşılmaz olmuştur. Bu dilin, sadece birtakım mobadlar tarafından bilinmesi ve kısa bir süre sonra ölü diller arasına katılmasıyla kutsal kitap, o zamanın canlı dillerinden olan Orta Persçe de denilen Pehlevice’ye yorumlanır ve çevrilir. İşte bu ‘’yorumlanmış (tefsir) Avesta’ya ‘’Zend Avesta’’ denmektedir.
Avesta’nın çeviri ve yorum kronolojisi ise; Ardeşîr-i Bâbekân (hükümranlığı 226-241) döneminde mobadan mobad (baş mobad) Tansar tarafından düzenlenmiştir. I. Şâpûr (hükümranlığı 241-272) zamanında yazıya aktarılan Avesta II. Şâpûr (hükümranlığı 309-379) zamanında Âzerbâd Mihrespendân tarafından gerçek şekillerinden derlenerek oluşturulmuş, daha sonra Anûşîrvân olarak da bilinen I. Hüsrev’in (hükümranlığı 531-579) emriyle mobad Vihşâpûr/Bihşâpûr tarafından incelenerek son şekli verilmiştir. Pehlevice’ye çevirisi ve tefsirlerinin yazılması da tekrardan, VI. yüzyılda I. Hüsrev döneminde gerçekleşmiştir.
Bundahiş(n) veya Bundaheş Pehlevice ‘’eski, ilk yaratılış’’ anlamında olup Zerdüşti/Behdin inancındaki kozmogoniyi anlatır. Bundahişn de Ahura Mazda ve Ahriman (Angra Manyu) arasında dünya üzerinde geçen hakimiyet mücadelesi tasvir edilip ‘’iyilik ve kötülük’’ düzlemindeki yaratılışın oluşması anlatılır.
Kötülüğün savaşında Ahriman Daevaları (Pehlevice Dēv) yaratır iyiliğin yarattıklarına karşı, Ahura Mazda ise buna karşın iyilik cephesinde yarattığı altı (6) grup ile temsil edilir ve bunlar sırasıyla; 1. Gök, 2. Su, 3. Toprak, 4.Bitki, 5. Hayvan, 6. İnsan şeklindedir.
İrani mitolojide, ilk insan atası Ohrmazd (1) tarafından yaratılmıştır. Bu yaratılış, Gāve-iektā- āfaride; Ahrıman’ın aç gözlü ve acımasızlığı ile kaderi aynı olmuştur. İnsan atasının tohumunda 50 sene sonra ilk insan çifti olan Maşyā (erkek) ve Maşyāna’yı (kadın) yaratmıştır.
İrani mitolojide, ilk insan atası; Avesta Gaya maretan, Pehlevi Gayōmard, Şahnamede Gajomart, Persçe Kiumars> گيومرت `dir. Gaya; ‘’hayat, maretan’’ (Kırmançki merd); ölüm dolayısıyla ölümlü yaşam anlamındadır. Farvardin-Yaştta; Gayomard ilk insani varlıktır ve Hürmüz tarafından övülmüştür. “Fravaşi`den arı/duru Gayo-maratani övüyoruz, Ahura Mazda emri ile ilk başta akılla yüceltip, soyundan İranileri yaratmış, İrani toplumun zürriyetinin de kökenidir… Firdevsi`nin Şahname adlı destanında değişikliğe uğramıştır. İlk Şah olarak zerdüştlükteki gibi, Huşang`dır. Avesta textlerinde Yazatalar (Kırmançki Wair) için kurban seremonileri yapılırken ismi ilk sırada anılır. Dünyayı yöneten Gayomard değil Huşang`dir.
Gayōmard`ın yaratılışı;
Gayōmard Avestada, tanrı Ormazd tarafından, Gāve-Iektā-āfarideh (ilk inek c.ö) yaratıldığı esnasında Day ayının Rām gününde, Sepandārmazd ayındaki Anaghrān gününe kadar altıncı nesne olarak yaratılmıştır. Gayōmard kusursuz, güneş gibi parlayan, sarsılmaz bir akla sahip güneş ışığından örülmüş gibiydi. 3.000 yıl sakin bir şekilde ilk ineğin yanında yaşamıştır. Tanrı Zurvan tarafından Gayomard 30 sene yaşaması kararlaştırılmıştır. Demiştir ki; “Gayormard`ın hayat ve hakimiyeti 30 kış olarak belirlenmiştir!”
Zurvan tarafından belirlendiği şekli ile hakimiyet sırası Ormazd`dan Ahriman’a geçmiştir. Ahriman ve kötücül güçleri olumsuz şeyleri yaratarak dünyayı harab hale getirmiş, iyilik ve kötülük insanların karşısına çıkmıştır.
Daha sonra Gayomard Daēvaların (2) saldırısına uğrar ve hastalanır. Tam öleceği üzere Ahura Mazda onun menisini alıp güneş ışığında rafine eder ve bu materyalden ilk insan çiftini yaratır. Xehrdād-Nask`ta anlatıldığına göre; İrani dinasti sırasıyla Şah Goştasp>Viştaspa`ya kadar devam eder. Yani kökeni ilk insan atasına gider.
İranilerde bir diğer insan atasıda; Yima (erkek) ve Yami (kadın)`dir. Bu inanç İndo-Aryen kökenlidir. Sanskritçe karşılığı Yama, ‘’ikiz’’ anlamındadır. Kimi İrani dillerde Jima ve Jami diye de geçer. Orta İranice; Jamig; ikiz, Turfan yazıtlarında ”Jamig roşn veya Narjamig”; ‘’göksel ışık ikizi’’ diye geçer. Yima orta İranice Y>C-J ses değişimiyle (J)Cam, Kürdi dillerde ise bir erkek ismi olarak Cem olmuş ve bu mitolojideki ünlü İranlıların Şahı Cemşid‘in ta kendisidir.
İlk insan çiftinin yaratılması;
Yazının bu kısmını, Zerdüştlerin kutsal kitabı olan Zend Avesta’nın Bundahişn bölümünün Almanca çevirisinden, yorum katmadan kısaltarak Türkçeye çevirdim. Yazı tarzı çok eski ve de farklı olduğunu yazının anlaşılması için bu noktada hatırlatmak isterim.
(…)
Sadece Ormazd her şeye kadir değildir, karşısında Ahriman vardır. Böylece; yaratılan “kötücül şeyler” Ormazd tarafından değistirilmeye çalışılmıştır. Zamanı dolan Gayomard ölmüş ve tanrı Ohrmazd bu duruma müdahale edip onun menisini alır güneşin saf ışığında temizler, bir kısmı Nairyoçangha‘ya, diğer parçasını da çpenta armaiti’ye korusun diye verir.
Kırk sene geçtikten sonra on çeşit tür insandan olan Rayvas (3)yemiş ağacı; on beş yapraklık, on beş yıllık bir saptan, Mitra ayının Mihracan bayramında yaratıldı, bilge Rayvas çıkıp on beş senede on beş filiz ile Ağaç gibi büyüdü. Ormazd insan atasının (Gayomard c.ö) tohumundan 50 sene sonra ilk insan çifti olan Maşyā (erkek) ve Maşyānah’ı (kadın) yaratmıştır.
İkisi ağaç formunda birbirine bağlı, hangisinin kadın ve erkek olduğu belli değildi. İkisinin bir eli diğerinin kulağından tutuyordu, böylece beraber birleştiler, biri birini andırıyorlardı. Böylece birbirlerine tam olarak bağlanmışlardı.
(…)
Ohrmazd önce erkeğin organını (penis c.ö) yaratmıştı. İlk yaratılan “şey” sorulacak ise; bu iddia edilebilirdi, hangisi önce yaratılmıştır, erkeklik organı mı yoksa beden mi? diye. Ormazd bunun için şöyle demişti; önce erkeklik organı üstüne de beden yapıldı ve diğer taraftan erkeklik organı vücuda eklendi. Vücuda has etkili güç olmasıyla, yaşam için yazgısını yerine getirmeliydi. Ama can bedenden önce yaratılmıştı, insanlığın devamı gibi (vücut ve can) bitkisel varlıktan insan varlığını aydınlattı. Böylece, göksel el onları bulunduğu yerden canlarını alıp evlerini bedenine hemen koydu.
Ohrmazd Meşia ve Meşianeh üzerinde dedi ki; insan dünyanın efendisi olarak yaratılmıştır. Gökyüzü alçak gönüllülüğün kesin şartıdır ve arzuların kuralına itaat eden arılık ve düşünce, konuşmanın saflığı, yapmanın duruluğu ve Daeva dua etmeyendir. Böylece bekleyen ruh, erkek, kadının, kadın ise erkeğin mutluluğunu yaşamalıdır. Düşünceler böyleydi, böyleydi durumları, böyle yan yana beraberce yaşıyorlardı. Böyle konuşmuşlardı; Ohrmazd`andır su, toprak, ağaç, hayvan, yıldızlar, güneş ve Ay ve her şey iyilikten geldi, saf/temiz köken ve yemiş ne varsa.
(…)
Ohrmazd ikisine der ki; siz, insansınız, gelecekteki insanların ailesi olacaksınız! Sizi sağlıklı insan aklı ile yarattım, ki, dünyadaki görevlerinizi yapa bilesiniz. İyi düşünün, iyi konuşun, iyi şeyler yapın! Daēvalara kıymet vermeyin!
(…)
50 sene sonra ilk istek/zevk Meşia’ya sonra Meşianeh `ya geldi ve bu yüzden Meşia, Meşianeh’a dedi ki; senin utanma yerini (cinsel organını c.ö) görünce benim edep yerim çok uyanıyor. Meşianeh dedi ki; o kardeşim Meşia, bende senin edep yerini uyanmış ve büyük olarak gördüğümde edep yerim ‘’titriyor’’. Aynı anda zevke geldiler, bunun üzerine keten bezi gibi sallandılar, zevki tattılar (zevke vardılar c.ö).
Bunun üzerine evli çift oldular. Bu tecrübe zararlıydı, içten bir ses dedi ki: 50 sene sonra, neden bu iyidir? Dokuz ay sonra ikizleri oldu, biri erkek biri kız. Doğan bu çocukların bakımını birini Annesi diğerini Babası yaptı. Sonuçta Ormazd çocukları onlardan alıp baktı. Onlar ise dünya`da kaldı. Meşia ve Meşianeh`ın yedi ikiz çocukları kızlı erkekli daha oldu. Her çift elli yaşına kadar çocuk yaptılar ve yüzüncüsü öldü.
Bu yedi çiftten sonar Siamak ve karısı Vaşhak`ın iki çocukları oldu, Frevak ve Frevakein. Bunlardan on beş çift çocuk oldu, her birinden bir halk türedi. Dokuz türden Boğa Sareseok, ondan Zare Frakh kand ve altı keşvar yeryüzüne bıraktılar. Altı insan gurubu Xunnert`te kaldı. Bu altı çiftten Taz ve Taze çöl`de evlerini kurdular, Tazi (4) diye anıldılar.
Diğer çift Hoşheng ve Gondjeh bunlardan da İranlılar. Diğer çift Mazenderan, bir bölümü Sura (Suriye) diğer noktada Avir (Elbruz Dağlarının alt kısmı c.ö) bundan bir bölüm Tur`da (5) oturdular. Diğer çift Çin’de, Dai bölgesinde, burada olan insanların on türü ve Fravak`tan olan on beş koldan yirmi beş tür halk türemiştir.
(…)
Sonuçta Peetiare (kötücül bir Daēva c.ö) onların düşüncelerini kontrolüne altına aldı. Ruhlarını bozup onlara şunu verdi; su, toprak, ağaçları, bilinen güzel her şeyi yaratan Ahriman’dır. Böylelikle, Ahrimanın yardımcıları Daevalar, bu ilk insanları kandırıp her şeyin Ahriman tarafından yaratıldığına ikna ederler. Böylece ilk yalan Druĵ (6) söylenmiş ve ilk günah islenmiştir… Kötülük dünyaya konsantre olup, suçlu bulunmuş ve hayatın içine Duzax(7) girmiş ve artık cehennem kelimesi keşfedilmiştir.
Açıklamalar
1 Ohrmazd: Ahura Mazda’nın Pehlevicede aldığı form
2 Daēva: Pehlevice dēv Avesta’da Ahriman’ın yanında olan kötücül insan ve doğa üstü varlık.
3 Rayvas: Kırmançki/Zazaki Rives, Türkçe; ışkın
4 Tazi: İraniler Arapları bu isimle tanımlardı. Kimi Linguistler bir cins köpek olan Tazı ve ayrıca Tacikistan isminin buradan geldiğine işaret eder.
5 Tur: Doğu İran’daki İrani halk olup, batı İranilerce Tur sözcüğüne ‘’göçebe, barbar’’ anlamları yüklenmiş, tarihi kronikler ve Şahname’de Turan diye kendilerinden bahsedilir. Türk isminin buradan geldiğini iddia eden ciddi tezler bulunmaktadır.
6 Druĵ: Yalan, yanıltma, aldatma, kandırmak anlamlarında olup, eski İranice; Drauga, Almanca; Trug, Persçe; Durugh, Kırmançki; Zur ile aynı kök kelimedir.
7 Duzax: Avestadan, Partça, Pehlevice ve Persçe cehennem demek olup Türkçe’ye tuzak olarak geçmiştir.
Kaynakça;
Ferdinand Justi, Der Bundehesh Geo Widengren, die religions iran.
Geo Widengren, İranische Geisteswelt Friedrich Spiegel, Avesta.
Eduard Meyer, Geschichte des altertum. Werner Sundermann, Turfanforschung
K. F. Gelner, Avestalitteratur A.V. Williams Jackson, Die iranische religion,
Nimet Yıldırım, Zerdüşt’ün Kutsal Kitabı Avesta
Huzeyfe Sayım, Zerdüştlük’de Kozmogoni ve Yaratılış (Dergipark)
