Mani dini Rae Haq/Alevi dinini oluşturan halkalardan biridir. Dolayısıyla önemlidir. Mani dini metinleri bir çok dilde yazılmış olup günümüze az bir kısmı ulaşabilmiştir. Günümüze ulaşan bu metinlerin hatırı sayılır bir kısmı Turpan yazıtlarında bulunmaktadır. Ayrıca bu metinler Kurdi dillere akraba olan eski İrani diller ile de yazılmış olup işin birde linguistik bağlantısı bizler için ekstra bir önem oluşturmaktadır.
Manici Turpan textler Partça, Pehlevice, Sogdca gibi İrani diller vede Uygurca, Çince yazılmıştır. Uygurca metinler İrani kökenli Maniciler tarafından Arami alfabesinden türetilmiş Uygur alfabesi ile yazılmıştır. 1902 ve 1914 yılları arasında Alman bilim adamı ve araştırmacıları tarafından Çin’in Xinjiang (Sincan) bölgesinde bir şehir olan Turpan da (Turfan) bir hayli parçalar halinde yazılı dini metinler buldular. Bu metinler Manicilik, Budizm, Nasturi hıristiyan dinlerini yukarıda zikrettiğim İrani diller haricinde yine bir İrani dil olan Toharca ve ayrıca Çince, Sanskritçe dışında toplamda yirmi dilde yazılmış olup bütünü 40 000 parçadan oluşmaktadır. Bu metinlerden İrani diller ile yazılmış olanlar 8. ve 11. yy. arası yazılmıştır. Ayrıca Mani dini Uygurların 762 – 840 yılları arasında resmi dini olmuştur. Metinler İmparatorluk Almanyasına getirilmiş ve burada zamanla deşifrasyonu yapılmış ve üzerinde linguistik, dini, edebi ve tarihi çalışmalar ile incelenmiş olup bu durum günümüz itiabriyle hala devam etmektedir.
Textleri Almanca çevirilerinden kelime kelime anlamını bozmadan vede bir şeyler katmadan, eklemeden çevirmeye çalıştım. Kuşkusuz çok eski dil ve dini metinlerin çapı, mantık ve terminolojisi bambaşka olup günümüzdeki dil ve yazın mantığı ile birebir örtüşmemektedir. İşin bu kısmı metinler okunurken akılda tutmakta fayda vardır.
Textleri Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften’ın, Turfanforschung Digitales Turfan-Archiv bölümünden alıp çevirdim.
Textlerden çok ufak bir kısmını buraya alıyorum.
Partça Bir Mani Texti
baxrδār ardāw āwāyān
Payı olana adalet getirdiğimde
šud ō wyāg ēw, kū ardāw būd
Birisine gitmişti, bir yerde adil olana
šud ō wyāg ēw, kū ardāw būd
Ve o adilane bilgi vermişti
ardāw wāxt: kū ••••• .
Adaletli (olan) dedi ki….
frēštag ō ardāw pad andarwāz wāst
Havari adaleti gökyüzüne götürdü
wāxt: čē burzestar?
(O) dedi ki; daha yüksek olan ne var?
ardāw wāxt: man ispīr.
Adaletli olan dedi ki; benim kürem/dünyam!
frēštag wāxt: mas až im čē wuzurgestar?
Havari dedi ki; “bundan büyük daha ne var”?
wāxt: kū zamīg, kē harw čiš barēd
(o) dedi ki; “her şeyi taşıyan, dünya”
mas wāxt: kū až imīn čē wuzurgestar?
(o) uzaktan dedi ki; “bundan daha büyükçe şey ne olabilir”?
Partça Mani İlahisi 1
Transliteration Transkription
nys’r’d mwqr’nyg b’š’; nisārād muqrānīg(?) bāšā
’bjyrw’ng ‘šnwhrg hym; abžīrwānag išnōhrag hēm
cy ’c b’byl zmyg; čē až bābēl zamīg
wyspryxt hym wyspryxt; wisprixt hēm ˚ wisprixt
hym ’c zmyg b’byl ’wd; hēm až zamīg bābēl ud
pd r’štyft br ’wyšt’’d; pad rāštīft bar awēštād
hym ˚˚ ˚˚ sr’wg hym ’bjyrw’ng; hēm sarāwag(?) hēm abžīrwānag
cy ’c b’byl zmyg frnft; čē až bābēl zamīg franaft
hym ˚˚ frnft hym ’c zmyg; hēm franaft hēm až zamīg
b’byl kw xrws’n xrws pd; bābēl ku xrōsān xrōs pad
zmbwdyg ’w ‘šm’ yzd’n; zambūdīg ō išmā yazdān
pdwh’m hrwyn bg’n hyrzydw; padwahām harwīn baγān hirzēd-u(?)
’w mn ’st’r pd ’mwjdyft; ō man āstār pad āmuždīft
hnjft mwqr’nyg b’š’h; hanjaft muqrānīg(?) bāšāh
Çevirisi:
Ben minnettar bir öğrenciyim, Babil ülkesinden gelen kararlı/azimli
Babil ülkesinden azimli ve hakikat kapısında ikrar etmiş
Ben bir genç öğrenciyim, Babil’den ayrılıp giden
Babilden ayrılıp gidenim, çagrım var dünyaya
Sizin için tanrılara yalvarıyorum, bütün tanrılar, merhamet edin, günahlarımızı bağışlayın!
Buradaki ‘’ben’’ Mani peygamberin kendisidir ve kendisinden bahsetmektedir (c.ö.)
Partça Mani İlahi Texti 2
ardāw wāxt: kū āsmān….
Adaletli olan (Yazd) dediki: Gök….
••••• ••••• čē wuzurgestar?
……. …….. (daha) büyük olan ne?
wāxt: kū mihr ud māh
(O) dedi ki; “Güneş ve Ay”
mas čē rōšnestar ?
Ayrıca, (daha) ışıldayanı?
wāxt: kū but žīrīft
(O) dedi ki; Budha`nın bilgeligi
aδyān tūrān šāh wāxt: kū až imīn harwīn tō wuzurgestar ud rōšnestar ay, čē pad rāštīft tō wxad but ay
Bunun üzerine Tūrān Şāh`ı dedi ki; bunlardan en büyüğü ve parıldayanı, doğruluk`ta (gerçeklik) bizzat sensin Budha.
paš hō dēnāβar ō tūrān šāh wāxt: kū awāγōn karāh čawāγōn, … ay
Bunun üzerine sofu Tūrān Şāh`ı dedi ki: böyle davranmalısın, nasıl….san.
aδyān [gap?] tūrān šāh ō frēštag wāxt: •••••••••••• harwīn pad
Bunun üzerine Tūrān Şāh Havari`ye dedi ki: …..hepsinde……
aδyān mār-mānī ō tūrān šāh was xrad ud žīrīft wifrāšt
bundan dolayı Efendimiz Mani, Tūrān-šāh`a bilgeligi ve anlayışı öğretti
u-š nimād wahišt ud dōžax, šahrān pawāžišn , mihr ud māh, gyān ud tanbār, frēštagān, kē ō šahrān āGad, kirbakkar
ud bazzakkar, ud kirdagān čē ardāw ud niγōšāg
ve o (Mani) cenneti ve cehennemi gösterdi, dünyaların izahını, Güneş ve Ay, ruh ve beden, Havariler, ülkelerden gelenler, namuslu ve günahkar ve eseri dinleme ve anma
paš kaδ tūrān šāh ud āzādān im saxwan išnūd, šād būd ahēnd, wāwarīft padγrift, ud ō frēštag ud dēn šīrgāmag būd ahēnd
bunun üzerine, Tūrān Şāh ve soylular bu sözü duydular, burda dine girmekten mutlu olacaksınız
mas kaδ tūrān šāh •••••••• ••••• būd…. tūrān šāh bōxt
uzaktaki Tūrān Şāh`ı ….. …… ….içinde…olma Tūrān-šāh`ını kurtaracak
ud brādarān franīdag windād
ve (o) kardeşlerini bulup yönlendirdi
aδyān brādarān parwān kirbakkar niγāδ burd
bundan dolayı kardeşler hayırsevere dua etmeyi ispatladılar
ud frēštag ō tūrān šāh āzend wāxt: mard ēw ahāz, ud haft puhr būd
ve Havari Tūrān Şāh`ına bir teşbih anlattı, zamanında bir adam yedi oğlu vardı
kaδ maran žamān gad, puhrān xrōš
ölüm vakti geldiğinde, çocuklarını çağırır
haft • hawīn hasēnagān •••• ud •••••••• gawāz •••••• bast wāxt kū … pad ēw wyāg amazād kēž nē sāžād
paš wišād ēw [large gap] [large gap] ••••• wāxt kū ••••• kašūdag •••••• čiš •••••• •••• karēd •••• istāwād
• •••••• •••• ud ō baγārd • •••• pursād hēm • •••• žīrīft čē baγārd •••• dašn padγrift • •••• ud až parwān •••• ••••• paš šud ahēm
•••• šahrestān •• ••••• ••••• [small gap] • • ••••\• •••••• •••• ••• idgad hēm parwān šāh drōd • •• až yazdān
Yedi….ilk …ve…sopa…bağlandı. (o) dedi ki: bir yerde beraber kovun!. Hiç kimse….bir sey açacaktır….dedi ki:….küçük….erk….sıkıştırdı….ve…rahatsiz etti…bana sordu(?)….
hikmet ruhu rahatsız etti(?)………kanuna tutunma…..ve kuzeyden…sonra gittim…. şehir…..ve Şah’ın önünde (konuşma) kuralını çiğnedim “kurtulus…tanrılardandır!”
šāh wāxt: kū až kū ay ?
Şah sordu: “nerelisin”
man wāxt: kū bizešk hēm až bābēl zamīg
(Mani) dedim ki: “Babil ülkesinden bir doktorum”
Turpan Yazıtlarında Pehlevice Mani’nin Sasani Şah’ının Huzuruna Son Kez Çıkışını Anlatan Text
Mani son kez Sasani Şah’ı Wahram`ın huzuruna çıkarılır sonra cezaevine atılır ve orada öldürülür veya koşullara dayanamaz ölür.
Mānī … āmad, ka-š an nūhzādag īg tarkumān ud kuštaih dxīr(?) ud abzaxyā ī pārsīg amwašt būd hēm.
Mani…geldi, ben, tercüman nohzadag ve Kuštay ve Pers Abzaxyā toplandığımızda
ud šāh nān xwardan bazm būd.
Ve Şah masaya oturdu.
u-š dast ahanūn-iz nē šust.
Ve o ellerini bile daha yıkamamış idi.
ud adīd hēnd pasānīgān, u-šān guft: kū mānī āmad, ud pad dar ēstēd.
Ve hizmetçiler gelip dediler ki: “Mani geldi, kapının önünde duruyor”
ud šāh ō xwadāwan paygām frēstād: kū ēw zamān pāy, dā an xwad ō tō āyān
Ve Şah, peygambere/efendimize (Maniye) haber yolladı: ben sana gelinceye kadar bir zaman(süre) bekle!”
ud xwadāwan abāz ō ēw kustag īg wēnag nišast, dā šāh dast šust, čē xwad-iz ō nahčihr franaftan būd.
Ve, efendimiz kahrolası bekçilerin yanına oturdu, ta ki Şah ellerini yıkayana kadar, çünkü o (Şah) av`dan gelmişti.
ud az xwaran ul āxist.
Ve ziyafetten sonra ayağa kalktı (Şah)
u-š dast ēw abar sagān bāmbišn abgand, ud yak abar kirdēr ī ardawānagān, ud frāz ō xwadāwan āmad.
Ve o bir elini Şah’ın üstüne koydu ve Ardawan Kerdir`in üstüne dedi ki ve gel efendine.
Belki omzuna.
u-š pad sar saxwan ō xwadāwan ōh [gap?] guft: kū mā drīst awar!
Ve efendinin nutkuna böyle dedi “hoş gelmedin”
u-š xwadāwan abāz guft: kū čim rāy, tis-om winast?
Ve efendi geri cevap verdi: hangi sebebden dolayı, neyi yanlış yaptım?
ud šāh guft: kū-m sōgand xward: kū-t pad ēn zamīg nē hilān raft.
Ve Şah dedi ki: senin dünyaya ayak basmanı yasaklamaya dair yemin etmiştim, .
u-š pad xēšm ō xwadāwan ōh guft:
Ve efendi kızgınlıkla böyle dedi:
kū ay pad čē abāyišn hēd, ka nē ō kārezār šawēd, ud nē nahčihr kunēd, ba ōhāy ēn bišehkīh rāy ud ēn darmān burdan rāy abāyišn hēd
Ah, hangi çıkar peşindesiniz, savaşa gidip ve avlanmazsanız, sadece yalnız bu kutsal beceri için ve tıptan yararlanmak icin mi?
ud ēn-iz nē kunēd
Ve yalnızca size faydası olamaz!
u-š xwadāwan passox ōh dād: kū man pad ašmāh tis-oz nē winast
Ve efendi ona böyle cevap verdi, “ben size hiçbir şey yapmadım!”
čē-m mēšag kirbagī kird pad ašmāh u-tān pad tōhmagān
Çünkü, ben her zaman siz ve yakınlarınıza iyilik yaptım!
ud was ud frahīd bannag ī ašmāh, kē-m dēw ud druxš az-iš ba burd.
Ve kimileri ve daha çok hizmetçilerinizi, ancak ben cin(dev) ve ruhları sürdüm (kovdum)!
ud was būd hēnd, kē-m az wēmārīh āxēz<ē>nād hēnd.
Ve kimisi böyleydi, hastalıktan kurtardıklarım idi!
ud was būd hēnd, kē-m tab ud rarz ī čand-sārag az-iš ānāft
Ve kimisi böyleydi, böylelerinin ben ateşini (humma) ve titremeyi, bütün çeşitlerini iyileştirdim.
ud was būd hēnd, kē ō marg mad, u-m-išān
Ve kimisi böyleydi, suça/günaha yakın olanlardı ve ben…siz
(marg mad= ölümü gelme, ölümün kıyısına gelme c.ö.)
Pehlevi textlerinde, Maninin Šābuhragān (Şāhpurun) Kitabı
Mani bu isimle bir kitap yazmıştır ve burada Šābuhr I (Şahpur I) adı geçtiği için buna; Šābuhragān=şāhpuhrun kitabı demiştir.
Bu kitapta Mani dininin kozmonogisini anlatır….
dō bun ī šābuhragān
šābuhragān iki ilkesi.
pad dēwān ud •• … ••• … ••••• … kū ]dānd, ud gōwānd: kū amāh yazdān payēsgar hōm
Cinlerle ve………..olmak….ve söylemek, “biz tanrıların (yazdān) görevlendirdigiyiz”
ud ašmāh pad ēn pand īg amāh rawēd
ve sizler, bu dogrultuda yolumuzda yürüyünüz!
ud mardōhm frāyist wīfsānd, u-šān pad duškirdagānīh kām rawānd
ve insanların büyük bir kesimi aldatılacaklardır ve buna göre arzular kötü eyleme adım atacaktır.
ud dēnwar, kē xwēš dēn nē wurrawād, hān-iz ō awēšān hanzafsād
ve “sofular”, kendi dini inancından memnun olmayanlar, onlarda size katılacaktır.
ud ōy zamān, ka andar šahr xīr ēnāʾōn bawād, ēg paz zamīg ud āsmān ud xwar ud māh ud axtarān ud istāragān wuzurg nišān paydāg bawād
ve bu zamanda, dünyada nesneler böyle olacak, bundan dolayı dünya üzerinde, gökyüzünde ve Güneş’te, Ay’a ve zira takım yıldızına ve görünen o ki, çünkü yıldızlar büyük bir işaret/alamet olacaktır .
pas xradešahr yazad hān, kē naxwist ōy nar dām noxwīr ī fratomēn xrad ud dānišn dād, u-š pasā-z ǰār ǰār ud āwām āwām
xrad ud dānišn ō mardān frēstād, hān pad ōy-iz āwām ī abdomēn nazd ō frašegird hān
xradešahr xwadāy az hamāg yazdān ud dēnwarān hammis uzdeh ••• ••••, ēg pad āsmān andarōn ul ēstād.
Sonra Tanrı Xradešahr, o ki, başlangıçta erkegi yarattığında, ilk insan atası da beyaz (temizlik, günahsızlık) ve bilgeydi ve tabiki sonraki zamandan zamana (Äon`dan Äon`a:Yunanca yaşama süresi c.ö.) beyazlık ve bilge insani gönderdi. Sonuncu Äon`da Frašegird`in yakınında, Rab Xradešahr bütün tanrılarca (yazdān) ve sofularca sevildi…. ….göğün içinde ayağa kalktı.
abar āmadišnīh ī merdān pusar
bunun üzerine insanoğlu gelecek.
Kullanılan kimi harflerin karşılığı şöyledir;
š; Türkçede kullanılan ş sesidir.
č; Türkçede Kullanılan ç sesidir.
ā; uzun a’dır.
ē; uzun e’dir.
x; Kürtçedeki kalın ğ’dir.
ō; uzun o’dur.
